Jak używać sztucznej inteligencji w dziennikarstwie?

Audycje wyemitowane rano 22 października 2024 r. w Radiu Kraków, w całości stworzone przez sztuczną inteligencję doprowadziły – dokładnie tak, jak tego chcieli szefowie radia – do debaty. Jej temperatura była tak wysoka, że spowodowała przedwczesne zamknięcie projektu. Wiele tematów, które w tej debacie się pojawiły omówiono w pierwszej karcie etycznej dotyczącej stosowania sztucznej inteligencji w dziennikarstwie, opublikowanej rok temu.

10 listopada 2023 r. Reporterzy bez Granic (RSF) i 16 organizacji partnerskich opublikowało kartę etyczną dotyczącą stosowania sztucznej inteligencji (SI) w dziennikarstwie (Paris Charter on AI and Journalism ) z okazji odbywającego się wtedy Paryskiego Forum Pokoju. Definiuje ona zasady, które dziennikarze, redakcje i media na całym świecie mogą – czy też wręcz powinni – stosować używając SI.

Karta została stworzona jako konsekwencja prac komisji zainicjowanej przez Reporterów bez Granic (RSF) pod przewodnictwem filipińskiej dziennikarki i laureatki Pokojowej Nagrody Nobla Marii Ressy. Cel był jasny – określenie zasad etycznych, aby chronić wiarygodne media w erze SI, w sytuacji, gdy istnieją już narzędzia, które mogą w znaczący sposób wpływać na treści. Wiele wiodących organizacji broniących dziennikarzy i media wsparło wysiłki  komisji, m.in. Committee to Protect Journalists, International Press Institute, Thompson Foundation czy Global Investigative Journalism Network.

W gronie tworzącym komitet komisji znaleźli się m.in. Jodie Ginsberg, szefowa Committee to Protect Journalists  (USA), Charlie Beckett, profesor na Wydziale Mediów i Komunikacji w London School of Economics (Wielka Brytania), Emily Bell, profesor w Columbia School of Journalism i dyrektor Tow Center for Digital Journalism ( USA), Phil Chetwynd, Global News Director w Agence France-Presse (Francja), Justyna Kurczabińska, kierownik ds. strategii i transformacji wiadomości w Europejskiej Unii Nadawców (EBU).

 Karta określa dziesięć kluczowych zasad, które mają chronić integralność przestrzeni informacyjnej i społeczną rolę dziennikarzy.

 Zasady stanowią między innymi, że:

• Etyka musi być nadrzędna przy podejmowaniu w mediach decyzji natury technologicznej;
• Czynnik ludzki musi pozostać centralnym elementem decyzji redakcyjnych;
• Media muszą pomagać społeczeństwu w rozróżnianiu tego, co jest autentyczne, a co sztucznie wykreowane.  
• Media muszą uczestniczyć w globalnym zarządzaniu sztuczną inteligencją i bronić pozycji dziennikarzy na rynku podczas dialogu z platformami cyfrowymi.  

Jak powiedziała podczas prezentacji Karty Maria Ressa:

Sztuczna inteligencja pogarsza sytuację dziennikarstwa znajdującego się już i tak w kluczowym momencie dla swej egzystencji. Choć obiecuje nowe możliwości, niesie ze sobą również poważne zagrożenia dla integralności informacji. Innowacje technologiczne nie prowadzą z natury do postępu: aby naprawdę przyniosły korzyści ludzkości, ich użycie musi uwzględniać etykę”.

Z kolei nieżyjący już  Sekretarz generalny RSF Christophe Deloire mówił, że:

Sztuczna inteligencja może zapewnić ludzkości niezwykłe korzyści, ale ma też potencjał manipulowania umysłami w proporcjach niespotykanych dotąd w historii. Jego zdaniem „wyraźne rozróżnienie między treściami autentycznymi i syntetycznymi, niezależność redakcyjna i ludzka odpowiedzialność będą w erze sztucznej inteligencji podstawowymi gwarancjami prawa do wiarygodnych informacji.
Wezwał reporterów, redaktorów i organizacje medialne na świecie do przejęcia odpowiedzialności za te zasady, do ich głoszenia i wdrażania.

Oto pełna treść karty (tłumaczonej przy pomocy SI, ale z nadzorem człowieka, który pozostawał ostatecznym decydentem treści). W kontekście użycia SI przez Polskie Radio publiczne i sposobu, w jaki to zrobiono, warto zwrócić uwagę na punkt nr 7.

PREAMBUŁA

Jako przedstawiciele mediów i społeczności dziennikarskiej uznajemy przełomowe znaczenie sztucznej inteligencji (SI) dla ludzkości. Opowiadamy się za globalną współpracą w celu zapewnienia, że stosowanie SI oznacza utrzymanie praw człowieka, pokoju i demokracji oraz zgodności z naszymi wspólnymi aspiracjami i wartościami. Historia informacji przeplata się z postępem technologicznym. Sztuczna inteligencja, od podstawowej automatyzacji po systemy analityczne i kreatywne, wprowadza nową kategorię technologii o niezrównanej zdolności do krzyżowania się z ludzką myślą, wiedzą i kreatywnością. Stanowi to znaczącą zmianę w gromadzeniu informacji, poszukiwaniu prawdy, opowiadaniu historii i rozpowszechnianiu nowych idei. Jako taka, głęboko zmieni techniczne, ekonomiczne i społeczne warunki dziennikarstwa oraz praktyki redakcyjne. Systemy SI mają potencjał do – w zależności od tego jak są zarządzane i jaka jest koncepcja ich zastosowania – zrewolucjonizowania globalnego krajobrazu informacyjnego. Stanowią one jednak również strukturalne wyzwanie dla prawa do informacji. Prawo do informacji polega na wolności poszukiwania, otrzymywania i uzyskiwania dostępu do wiarygodnych treści. Jest ono zakorzenione w międzynarodowych ramach prawnych, w tym w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowym Partnerstwie na rzecz Informacji i Demokracji. Prawo to leży u podstaw fundamentalnych wolności opinii i wypowiedzi.

Społeczna rola dziennikarstwa i mediów – pełniących dla społeczeństwa i poszczególnych osób – rolę swoistych pośredników godnych zaufania, jest kamieniem węgielnym demokracji i wzmacnia prawo do informacji. Systemy SI mogą znacząco pomóc w wypełnianiu tej roli, ale tylko wtedy, gdy są używane w sposób przejrzysty, uczciwy i odpowiedzialny w takim środowisku redakcyjnym, które ściśle przestrzega etyki dziennikarskiej. Potwierdzając te zasady, wspieramy prawo do informacji, bronimy niezależnego dziennikarstwa i popieramy wiarygodne media i programy informacyjne w erze SI.

1. ETYKA DZIENNIKARSKA WYZNACZA SPOSÓB, W JAKI MEDIA I DZIENNIKARZE KORZYSTAJĄ Z TECHNOLOGII.

Media i dziennikarze korzystają z technologii, które zwiększają ich zdolność do wypełniania podstawowej misji: zapewnienia każdemu prawa do wysokiej jakości, wiarygodnych informacji. Dążenie do osiągnięcia tego celu powinno kierować ich wyborami dotyczącymi narzędzi technologicznych. Wykorzystanie i rozwój systemów SI w dziennikarstwie musi być zgodne z podstawowymi wartościami etyki dziennikarskiej, w tym prawdomównością i dokładnością, uczciwością, bezstronnością, niezależnością, niekrzywdzeniem, niedyskryminowaniem, odpowiedzialnością, poszanowaniem prywatności i poufności źródeł.

2. MEDIA PRIORYTETOWO TRAKTUJĄ ROLĘ CZŁOWIEKA.

Podejmowanie decyzji przez człowieka musi pozostać centralnym elementem zarówno dla długoterminowych strategii, jak i codziennych wyborów redakcyjnych. Korzystanie z systemów SI powinno być przemyślaną i świadomą decyzją podejmowaną przez ludzi. Zespoły redakcyjne muszą jasno określić cele, zakres i warunki użytkowania każdego systemu SI. Muszą zapewnić kompleksowy i ciągły nadzór nad wpływem wdrożonych systemów SI, zapewnić ich ścisłą zgodność z ramami użytkowania i zachować możliwość ich dezaktywacji w dowolnym momencie.

3. SYSTEMY SZTUCZNEJ INTELIGENCJI WYKORZYSTYWANE W DZIENNIKARSTWIE PODLEGAJĄ NAJPIERW NIEZALEŻNEJ OCENIE.

Systemy SI wykorzystywane przez media i dziennikarzy powinny być poddawane niezależnej, kompleksowej i dokładnej ocenie z udziałem organizacji wspierających środowiska dziennikarskie. Ocena ta musi brać pod uwagę podstawowe zasady etyki dziennikarskiej. Systemy te muszą być zgodne z przepisami dotyczącymi prywatności, własności intelektualnej i ochrony danych. Ustanawia się jasne ramy odpowiedzialności za niespełnienie tych wymagań. Systemy, które działają w sposób prosty i przewidywalny są preferowane.

4. MEDIA SĄ ZAWSZE ODPOWIEDZIALNE ZA TREŚCI, KTÓRE PUBLIKUJĄ.

Media przyjmują odpowiedzialność redakcyjną, w tym podczas korzystania z SI w gromadzeniu, przetwarzaniu lub rozpowszechnianiu informacji. Są one odpowiedzialne za każdą z publikowanych przez siebie treści. Obowiązki wynikające z korzystania z systemów sztucznej inteligencji powinny być określone i przypisane do ludzi, aby zapewnić przestrzeganie etyki dziennikarskiej i wytycznych redakcyjnych.

5. MEDIA ZACHOWUJĄ PRZEJRZYSTOŚĆ W STOSOWANIU SYSTEMÓW SZTUCZNEJ INTELIGENCJI.

Każde użycie SI, które ma znaczący wpływ na produkcję lub dystrybucję treści dziennikarskich powinno być wyraźnie ujawnione i zakomunikowane otrzymującym przekaz medialny. Media powinny prowadzić publiczny rejestr systemów SI, z których korzystają i korzystały z wyszczególnieniem celów, zakresów i warunków użycia.

6. MEDIA DOSTARCZAJĄ ŹRÓDŁO I MOŻLIWOŚĆ ŚLEDZENIA TREŚCI.

Media powinny w miarę możliwości korzystać z najnowocześniejszych narzędzi, które gwarantują autentyczność i wiarygodność publikowanych treści, dostarczając rzetelnych informacji na temat ich pochodzenia i wszelkich późniejszych zmian, jakie mogły w nich zostać wprowadzone. Wszelkie treści niespełniające tych standardów powinny być traktowane jako potencjalnie wprowadzające w błąd i powinny zostać poddane dokładnej weryfikacji.

7. DZIENNIKARSTWO WYZNACZA WYRAŹNĄ GRANICĘ MIĘDZY TREŚCIĄ AUTENTYCZNĄ I SYNTETYCZNĄ.

Dziennikarze i media dążą do zapewnienia wyraźnego i rzetelnego rozróżnienia między treściami będącymi skutkiem fizycznego uchwycenia rzeczywistego świata (np. zdjęcia, oraz nagrania audio i wideo) i tymi, które są tworzone lub znacząco zmienione przy użyciu systemów SI. Powinni oni faworyzować wykorzystanie autentycznych materiałów filmowych i nagrań do przedstawienia rzeczywistych wydarzeń. Media powinny unikać wprowadzania opinii publicznej w błąd podczas korzystania z technologii SI. W szczególności powinny powstrzymać się od tworzenia lub wykorzystywania treści generowanych przez SI naśladujących rzeczywiste obrazy bądź nagrania lub realistycznie podszywać się pod rzeczywiste osoby.

8. PERSONALIZOWANIE I POLECANIE TREŚCI PRZY POMOCY SI STOI NA STRAŻY RÓŻNORODNOŚCI ORAZ INTEGRALNOŚCI INFORMACJI.

W mediach projektowanie i wykorzystywanie systemów SI do automatycznej personalizacji treści i rekomendowania treści powinno być zgodne z etyką dziennikarską. Takie systemy powinny uwzględniać integralność informacji i promować wspólne dochodzenie do prawdy i szacunek dla różnych punktów widzenia. Powinny one podkreślać, że różne osoby mogą widzieć dany temat z innej perspektywy pełnej niuansów i wspierać postawy otwarte oraz demokratyczny dialog. Korzystanie z takich systemów musi być przejrzyste, a użytkownicy powinni mieć możliwość ich wyłączenia, aby zyskać niefiltrowany dostęp do treści redakcyjnych.

9. DZIENNIKARZE, MEDIA I PODMIOTY WSPIERAJĄCE DZIENNIKARSTWO ANGAŻUJĄ SIĘ W ZARZĄDZANIE SI.

Jako kluczowi strażnicy prawa do informacji, dziennikarze, media i grupy wspierające dziennikarstwo powinni odgrywać aktywną rolę w zarządzaniu systemami SI. Powinni oni być włączeni w globalny lub międzynarodowy nadzór instytucjonalny nad zarządzaniem i regulacją SI. Powinni dopilnować, aby zarządzanie SI odbywało się z poszanowaniem wartości demokratycznych i aby różnorodność osób i kultur była odzwierciedlana w rozwoju tego narzędzia. Powinni przodować w wiedzy na temat SI oraz angażować się w badanie i raportowanie wpływu SI będąc precyzyjnym i stosując myślenie krytyczne.

10. DZIENNIKARZE DBAJĄ O SWOJE ETYCZNE I FINANSOWE PODWALINY WE WSPÓŁPRACY Z PODMIOTAMI SI.

Dostęp SI do treści dziennikarskich powinien być regulowany formalnymi umowami, które zapewniają stabilny rozwój dziennikarstwa i wspierają długoterminowe wspólne interesy mediów i dziennikarzy. Właściciele systemów SI muszą podawać źródła, szanować prawa własności intelektualnej i zapewniać sprawiedliwą rekompensatę posiadaczom praw autorskich. Ta rekompensata musi zostać przekazana dziennikarzom w formie godziwego wynagrodzenia. Właściciele systemów SI są również zobowiązani do prowadzenia przejrzystego i szczegółowego rejestru treści dziennikarskich wykorzystywanych do szkolenia i zasilania tych systemów. Właściciele praw autorskich muszą warunkować zmianę przeznaczenia ich treści przez SI tym, by odbywało się to z poszanowaniem integralności informacji i podstawowych zasad etyki dziennikarskiej. Wspólnie wzywają do takiego projektowania i wykorzystywania systemów SI, aby gwarantowały wysoką jakość oraz pluralistyczne i wiarygodne treści.

Dorota Nygren członkini Towarzystwa Dziennikarskiego
korespondentka RSF w Polsce