15 zaleceń RSF dla zakończenia błędnego koła polaryzacji przekazu medialnego w Polsce

Reporterzy bez Granic (RSF) publikują 15 zaleceń mających na celu poprawę wolności prasy w Polsce. Opracowane we współpracy z polskimi ekspertami i mediami, są skierowane do przyszłych członków parlamentu i rządu. Dają szansę na zakończenie błędnego koła polaryzacji utrwalonej przez rządzących.

Po przejęciu całkowitej kontroli nad mediami publicznymi, rząd piętnował media prywatne, których opór był następnie wykorzystywany jako pretekst do dalszych nacisków politycznych na cały rynek medialny.

Zastąpienie prawa do informacji przekazem politycznym podważyło uczciwość kampanii przedwyborczej, a także pozycję kraju na arenie międzynarodowej. Wdrażając propozycje RSF dotyczące wolności mediów, Polska może odzyskać miejsce, na które zasługuje: demokratycznego jądra Europy.

Niezależność mediów publicznych i prywatnych

Po przekształceniu mediów publicznych w instrumenty komunikacji politycznej, rząd podjął próbę przejęcia kontroli nad mediami prywatnymi lub stworzenia przeszkody dla ich niezależnego przekazu. Strategia „repolonizacji”, której celem było wpływanie na linię redakcyjną, została zastosowana w sieci mediów regionalnych Polska Press przez spółkę kontrolowaną przez państwo.

Niezależne media doświadczają nieuzasadnionych opóźnień w procedurach koncesyjnych prowadzonych przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji (KRRiT), której przewodniczący nałożył również arbitralne kary na radia Zet i TOK FM na podstawie m.in. niejasnego pojęcia ochrony „racji stanu”. Pod tym samym pretekstem, powołując się na nową linię redakcyjną, Polska Press odmówiła niektórym partiom politycznym publikacji ich reklam wyborczych. Niezależne media, takie jak TVN były również dyskryminowane w dostępie do reklam i informacji.

RSF zaleca przeprowadzenie dogłębnej i szeroko konsultowanej reformy mediów publicznych, szczególnie poprzez:

1. przyjęcie kompleksowej ustawy o mediach publicznych w celu zapewnienia ich niezależności od partii politycznych, bezstronności i wewnętrznego pluralizmu;

2. zwiększenie przejrzystości i zmniejszenie wpływu politycznego na nadzór, finansowanie i procedury mianowania kierownictwa mediów publicznych, w tym poprzez zwiększenie roli społeczeństwa obywatelskiego i ekspertów;

3. wdrożenie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 13 grudnia 2016 r. stwierdzającego, że całkowite wyłączenie KRRiT z procedury obsadzania spółek publicznej radiofonii i telewizji, jest niezgodne z Konstytucją ;

4. dostosowanie obowiązującego prawa do tego wyroku, w tym usunięcie Rady Mediów Narodowych wybieranej przez parlament.

Ponadto RSF zaleca zapewnienie równych szans na rynku i w dostępie do informacji zarówno dla mediów prywatnych, jak i publicznych, szczególnie poprzez:

5. wzmocnienie przejrzystości, wprowadzenie kolegialnego podejmowania decyzji i unikanie arbitralnych opóźnień w wydawaniu koncesji medialnych i wszczynaniu dochodzeń w sprawie naruszeń prawa przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji;

6. powstrzymanie się od arbitralnych postępowań i sankcji wobec mediów prywatnych oraz usunięcie niejasnego pojęcia „racji stanu” (art. 18 ustawy o radiofonii i telewizji) jako podstawy takich działań;

7. natychmiastowe wycofanie się z polityki „repolonizacji” polskich mediów i pozbycie się udziałów w środkach masowego przekazu przez państwo i spółki kontrolowane przez państwo;

8. zapisanie w ustawie o gospodarce komunalnej, że publikacje  kontrolowane przez gminy muszą być wyraźnie oznaczone jako przekazy polityczne;

9. ustanowienie przejrzystego i sprawiedliwego systemu dystrybucji reklam publicznych i funduszy dla mediów, w tym przy użyciu europejskiego standardu profesjonalnych mediów, jak np. Journalism Trust Initiative;

10. zapewnienie urzędnikom państwowym i przedstawicielom partii politycznych dostępu do wszystkich mediów prywatnych i publicznych, w tym poprzez przychylne i terminowe reagowanie na  zaproszenia tych mediów do udziału w ich programach i prośby o informacje.

Ochrona dziennikarzy przed zagrożeniami prawnymi i fizycznymi

Chociaż wolność prasy i prawo do informacji są gwarantowane przez konstytucję, dziennikarzom zagrażają nieuzasadnione procesy sądowe. Polska została sklasyfikowana w 2023 r. jako kraj  europejski z największą liczbą pozwów typu SLAPP ( Strategic Lawsuit Against Public Participation). Składane często przez urzędników państwowych i spółki kontrolowane przez państwo, są one szczególnie wymierzone w „Gazetę Wyborczą” i znanego dziennikarza śledczego Tomasza Piątka.

Obrażanie funkcjonariuszy publicznych i „uczuć religijnych”, a także zniesławienie są w Polsce karane więzieniem. Ponadto, niedawno przyjęte zmiany w kodeksie karnym mające na celu zwalczanie dezinformacji rozpowszechnianych przez zagraniczne służby wywiadowcze, mogą stanowić podstawę do arbitralnego ścigania dziennikarzy, regularnie i bezpodstawnie oskarżanych o szerzenie dezinformacji przez rząd.

W przeszłości bezpieczeństwo fizyczne dziennikarzy było zagrożone podczas protestów. Nie ma systematycznej współpracy między policją a dziennikarzami w celu wzmocnienia ich bezpieczeństwa i zagwarantowania ich praw, jednocześnie zaś władze generalnie nie wyjaśniają przypadków stosowania przemocy przez policję. 

RSF zaleca podjęcie działań przeciwko nadużyciom w procesach sądowych, szczególnie poprzez:

11. pełne wdrożenie zalecenia przeciwko SLAPP przyjętego przez Komisję Europejską w 2022 r., w tym poprzez  wprowadzenie możliwości wcześniejszego oddalenia nieuzasadnionego pozwu, pomoc dla dziennikarzy będących celem SLAPP oraz odpowiednie szkolenia dla prokuratorów i sędziów;

12. reformę kodeksu karnego, w tym poprzez usunięcie kary pozbawienia wolności i nadmiernych grzywien za zniesławienie (art. 212), za publiczne znieważenie Prezydenta RP (art. 135 § 2), za znieważenie funkcjonariusza publicznego (art. 226), oraz zniesienie kary za „obrazę uczuć religijnych” lub przynajmniej zniesienie kary pozbawienia wolności za taką obrazę (art. 196);

13. wprowadzenie zabezpieczeń dla dziennikarzy w niedawno przyjętych poprawkach do kodeksu karnego, które rozszerzają zakres przestępstw o te popełnione „za pomocą systemów teleinformatycznych”, w szczególności poprzez doprecyzowanie konieczności wykazania zamiaru działania na szkodę interesu państwa, poza samym skutkiem takiego działania (art. 112a) oraz poprzez zagwarantowanie, że dziennikarze nie mogą być ścigani za wykonywanie swoich obowiązków zawodowych jedynie na tej podstawie, że „biorą udział w działaniach” obcego wywiadu (art. 130);  nieprecyzyjne sformułowanie powinno zostać doprecyzowane, aby zagwarantować, że nie będzie służyło do nadużyć ograniczając działalność dziennikarską. 

RSF zaleca zainicjowanie działań w celu zagwarantowania bezpieczeństwa dziennikarzy i respektowania ich praw, szczególnie poprzez:

14. pełne stosowanie zalecenia w sprawie bezpieczeństwa dziennikarzy przyjętego przez Komisję  Europejską w 2021 r., w tym poprzez opracowanie protokołu bezpieczeństwa w przypadku protestów i powstrzymanie się od stosowania nieproporcjonalnych ograniczeń w dostępie dziennikarzy do stref napięć społecznych;

15. zainicjowanie dialogu instytucjonalnego między policją a dziennikarzami w celu opracowania procedur ochrony dziennikarzy będących celem ataków internetowych oraz w związku z relacjonowaniem przez nich przypadków korupcji, działań przestępczości zorganizowanej lub terroryzmu.